تحلیل‌گر مسائل اوراسیا فاش کرد: علاقه روس‌ها به کنترل کامل برنامه هسته‌ای ایران
روزنو :رکنا سیاسی: روسیه با حمایت از میانجی‌گری میان ایران و آمریکا در پرونده هسته‌ای، تلاش دارد اختلاف‌ها را کاهش دهد؛ اما همچنان نگرانی‌هایی درباره سطح غنی‌سازی برنامه هسته‌ای ایران دارد و خواهان مهار آن است.
دور دوم گفت‌و‌گو‌های میان ایران و آمریکا در مورد برنامه هسته‌ای ایران در حالی بار دیگر با میانجی‌گری عمان برگزار شد که روسیه تا پیش از این چندین بار پیشنهاد میانجی‌گری میان تهران و واشنگتن را برای حل و فصل اختلاف‌های دو کشور مطرح کرده‌بود. روسیه تا چه اندازه می‌تواند در پرونده هسته‌ای ایران نقش‌آفرینی کند و موضع اصولی روسیه در مورد پرونده هسته‌ای ایران چیست؟ اینها سوالاتی است که در گفتوگو با محمود شوری، معاون موسسه مطالعات ایران و اوراسیا (ایراس) مطرح کردیم.
در ادامه متن کامل گفتوگو با محمود شوری، تحلیل‌گر مسائل اوراسیا، را مطالعه می‌کنید.
مقام‌های روسیه از زمان شروع به کار دونالد ترامپ به عنوان رئیس‌جمهور آمریکا، بار‌ها گفته‌اند که روسیه آمادگی دارد در پرونده هسته‌ای بین تهران و واشنگتن میانجی‌گیری کند. به اعتقاد شما اساساً چه کاری از روسیه برای حل و فصل اختلاف‌های ایران و آمریکا در مورد برنامه هسته‌ای ایران بر می‌آید؟
این اعلام موضع مسکو و گزارش‌هایی که در مورد تلاش روسیه برای میانجی‌گری میان ایران و آمریکا منتشر می‌شود، الزاماً به این معنا نیست که دولت روسیه امیدی داشته‌باشد که بتواند نقشی در این زمینه ایفا کند یا تلاشی ملموس و عملی در این خصوص انجام داده‌باشد. موضوع‌گیری روسیه در واقع طرح مسئله و اعلام دیدگاه است که نشان می‌دهد روسیه به حل اختلاف‌های ایران و آمریکا در پرونده هسته‌ای علاقه‌مند است.
طبیعی است که روسیه ترجیح می‌دهد در این مسیر نقشی بر عهده داشته‌باشد، اما بیش از هر چیز موضع‌گیری روسیه نشان می‌دهد که با حل و فصل اختلاف‌ها موافق است و حتی حاضر هستند برای آن تلاش کنند و اقدام به میانجی‌گری کنند. اما به هیچ وجه معنای این موضع این نیست که مسکو امیدی به مشارکت در این فرآیند داشته‌باشد، یا حتی برنامه‌ریزی برای انجام چنین کاری انجام داده‌باشد.
با توجه به جنگ اوکراین و اختلاف‌های بنیادینی که میان روسیه و غرب به وجود آمده‌است، آیا اساساً روسیه در جایگاهی هست که بتواند روی موضع آمریکا تاثیر داشته‌باشد و آیا اعتبار چندانی نزد واشنگتن دارد؟
همانگونه که عرض کردم آنچه روس‌ها اعلام کرده‌اند، فقط در حد یک اعلام موضع است. در نتیجه نمی‌توان چندان ارزیابی کرد که روسیه چقدر می‌تواند در این زمینه نقش ایفا کند. مسکو به خوبی می‌داند که در شرایط موجود و در شرایطی که خودشان با آمریکا در حال مذاکرات سخت و پیچیده‌ای در رابطه با اوکراین هستند، خیلی نمی‌توانند نقش میانجی‌گری را در موضوع هسته‌ای ایران بازی کنند. با توجه به اینکه روسیه هنوز مسئله‌اش با آمریکایی‌ها روی میز است و اروپایی‌ها مشکلات بنیادین دارند و بدون تردید اروپایی‌ها هم در مذاکرات هسته‌ای ایران نقش محوری ایفا خواهند کرد و احتمالاً با مطرح شدن موضوع اسنپ‌بک نقش اروپایی‌ها بیشتر خواهد شد، روس‌ها نمی‌توانند نقشی ایفا کنند.
با توجه به گفت‌و‌گو‌هایی که در مورد پرونده هسته‌ای ایران میان ایران و آمریکا با میانجی‌گری عمان آغاز شده‌است، آیا فکر می‌کنید ما بار دیگر شاهد شکل‌گیری سازوکاری مشابه ۱+۵ باشیم که روسیه و چین هم در این مذاکرات به ایفای نقش بپردازند؟
من بعید می‌دانم که چنین اتفاقی رخ دهد. روابط میان قدرت‌های بزرگ جهانی از سال ۲۰۱۵ تاکنون دچار تحولات جدی شده‌است. تعارض‌ها میان روسیه و غرب در بحث اوکراین وجود دارد و همانطور اختلاف‌های چین و آمریکا که پس از روی کار آمدن دونالد ترامپ تشدید شده‌است؛ موضوع‌هایی هستند که شاید اجازه ندهند گروه ۱+۵ را بار دیگر دور هم جمع کرد و به یک تصمیم مشترک رسید. مسئله دیگر این است که شاید دیگر ضرورتی برای تشکیل گروه ۱+۵ وجود نداشته‌باشد. آنچه ۱+۵ انجام داد، نتیجه‌اش برجام بود، روسیه و چین هم از آن حمایت کردند و این توافق توسط آمریکا نقض شد.
امروز جمهوری اسلامی ایران از یک طرف با آمریکا مشکل دارد که از برجام خارج شده‌است و از طرف دیگر با اروپایی‌ها مشکل دارد که نگرانی‌هایی در مورد برنامه هسته‌ای ایران دارند و در قالب تعامل ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی آن را دنبال می‌کنند. باید منتظر ماند و دید که این دو مشکل چگونه حل می‌شود. یعنی ایران باید مشکلش را با تحریم‌های آمریکا از طریق مذاکره با آمریکا حل کند و مشکل مکانیسم حل اختلاف برجام یا اسنپ‌بک را با اروپا حل و فصل کند. به این دلایل روسیه و چین چندان امکان و موضوعیتی برای حل مسائل پرونده هسته‌ای ایران ندارند.
به نظر می‌رسد که ایران در حال پیگیری چارچوب مذاکراتی جدیدی با روسیه و چین است. قبل از اینکه دور نخست مذاکرات غیرمستقیم ایران و آمریکا در مسقط برگزار شود، مقام‌های ایران، روسیه و چین در قالب دو نشست سه‌جانبه در این زمینه رایزنی کردند. فکر می‌کنید این چارچوب سه‌جانبه اثرگذاری داشته‌باشد و بتواند تاثیری بر نتایج مذاکرات ایران و آمریکا باقی بگذارد؟
ایران تلاش می‌کند که اجازه ندهد نقش روس‌ها و چینی‌ها در تعامل‌هایی که در ارتباط با موضوع هسته‌ای دارد، کمرنگ شود. تهران حضور چین و روسیه را یک ظرفیت برای خود تلقی می‌کند که از چین و روسیه در این تعامل استفاده کند. روسیه و چین دو قدرت بزرگ جهانی هستند که در برخی مسائل با ایران همسویی دارند. چند ماه پیش ما حتی از نماینده روسیه در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی شنیدیم که در خصوص برنامه هسته‌ای ایران گفت که غنی‌سازی ۹۰ درصدی هم خلاف قانون نیست.
البته واقعیت امر این است که انتظار اصولی روسیه این است که هرگز برنامه هسته‌ای ایران به غنی‌سازی در این سطح نرسد. ایران، معتقد است که روسیه و چین دارای ظرفیتی هستند که می‌توانند تاثیر بگذارند و در تعامل با قدرت‌های غربی می‌توان از همراهی آنها استفاده کرد. اینکه ایران تلاش می‌کند سهمی برای روسیه و چین قائل شود و میزانی از نقش‌آفرینی برای آنها تعریف کند، قابل درک است، اما عملاً خیلی نمی‌تواند روی شرایط مذاکرات تاثیر جدی بر جای بگذارد.
اشاره کردید که روابط میان قدرت‌های بزرگ جهانی در حال تغییر است. تا سال ۲۰۱۰ که قطعنامه ۱۹۲۹ علیه ایران در شورای امنیت سازمان ملل متحد تصویب شد، روسیه به تمامی شش قطعنامه تحریمی و محکومیت علیه برنامه هسته‌ای ایران در شورای امنیت سازمان ملل متحد رای مثبت داده‌بود. فکر می‌کنید تغییر اساسی در موضع اصولی روسیه در قبال برنامه هسته‌ای ایران در ۱۵ سال گذشته رخ داده‌باشد؟
هیچ تغییر اساسی در موضع روسیه رخ نداده‌است. روس‌ها همان نگرانی‌های پیشین و همان مسائلی را که در مورد گسترش برنامه هسته‌ای ایران و تلاش برای مهار آن داشتند، همچنان دارند. هیچ‌یک از این مسائل در سیاست اصولی روسیه تغییری نکرده‌است و مبنای نگاه روسیه به مسائل هسته‌ای ایران، همان نگاهی است که در دو دهه گذشته وجود داشت. آنچه تغییر کرده‌است نوع روابط روسیه با قدرت‌های بزرگ جهانی است. تا پیش از سال ۲۰۱۴ روسیه تلاش می‌کرد که خودش را به عنوان یک شریک مسئولیت‌پذیر به دولت‌های غربی تحمیل کند. اما این تلاش روسیه نتیجه‌بخش نبود و با اتفاق‌هایی که در پرونده اوکراین رخ داد کار روسیه و غرب به اینجایی رسید که اکنون شاهد آن هستیم.
در نتیجه من باور دارم که هیچ تغییری در نگاه روسیه به برنامه هسته‌ای ایران صورت نگرفته‌است، بلکه آنچه تغییر کرده‌است نوع تعامل روسیه با غرب و نوع نگاه این کشور به نقشی است که در سطح نظام بین‌الملل ایفا می‌کند. به همین دلیل ممکن است با استفاده از شکاف‌های موجود، ایران بتواند از نقش روسیه بیشتر از دوران گذشته بهره‌مند شود. نکته دیگری که وجود دارد این است که مسکو برجام را سند کاملاً دقیقی می‌دانست که می‌توانست برنامه هسته‌ای ایران را مهار کند و جلوی از کنترل خارج شدن آن را بگیرد. محدودیت‌هایی که در چارچوب برجام برای برنامه هسته‌ای ایران وجود دارد، تضمین‌کننده منافع روسیه بود. برداشت روسیه و چین این بود که با رسیدن به برجام، به هدفی که می‌خواستند در خصوص برنامه هسته‌ای ایران رسیده‌اند و توانسته‌اند برنامه هسته‌ای ایران را مدیریت و قابل کنترل کنند.
امروز دیگر مادامی که نظارت‌های بین‌المللی بر برنامه هسته‌ای ایران وجود داشته‌باشد و برجام تا حدودی اعتبار داشته‌باشد، روسیه و چین نگرانی‌های گذشته را در مورد برنامه هسته‌ای ایران ندارند، مگر اینکه برجام کاملاً از بین برود و ایران اقداماتی مانند خروج از ان‌پی‌تی یا تغییر دکترین هسته‌ای را در دستور کار قرار دهد. در چنین شرایطی نوع نگاه روس‌ها هم به برنامه هسته‌ای ایران تغییر خواهد کرد. اما در شرایط فعلی برای مسکو بهترین حالت این است که تمامی طرف‌ها به برجام برگردند و در همان چارچوب مسائل هسته‌ای ایران را پیش ببرند. در چارچوب برجام هم خطر رویارویی نظامی ایران و آمریکا از بین می‌رود و هم خطر غیرقابل کنترل شدن برنامه هسته‌ای ایران.
در ماده ۷ و ۱۰ توافقنامه جامع همکاری‌های راهبردی ایران و روسیه، دو طرف متعهد شده‌اند که در زمینه عدم اشاعه تسلیحات هسته‌ای با یکدیگر همکاری کنند. همانگونه که شما هم اشاره کردید، اگر اتفاقی رخ بدهد و ایران تصمیم بگیرد از پیمان عدم اشاعه (NPT) خارج شود و یا دکترین هسته‌ای خود را به شکل کامل تغییر دهد، این رخداد چه تاثیری بر روابط تهران و مسکو بر جای خواهد گذاشت؟
این اتفاق چیزی نیست که روس‌ها به آن علاقه‌مند باشند. یکی از دلایلی که روس‌ها بحث میانجی‌گری میان ایران و آمریکا را مطرح می‌کنند دقیقاً به همین دلیل است که نمی‌خواهند کار به خروج ایران از NPT یا تغییر دکترین هسته‌ای ایران برسد. یکی از خطوط قرمز روسیه به عنوان یک قدرت هسته‌ای، اشاعه تسلیحات هسته‌ای است. هیچ‌یک از ۵ کشور پذیرفته‌شده دارای سلاح هسته‌ای در چارچوب NPT علاقه‌ای ندارند که دیگر کشور‌های جهان به سلاح هسته‌ای دست پیدا کنند. روس‌ها به صورت اخص با این موضوع مخالف هستند.
اما مسئله مهم این است که روسیه چگونه با این موضوع برخورد خواهد کرد. به اعتقاد من، اگر اتفاقی غیرمنتظره در مورد برنامه هسته‌ای ایران رخ دهد، روسیه براساس نگاهی که به روابط ایران و غرب دارد، ترجیح می‌دهد برخورد با ایران را به قدرت‌های غربی واگذار کند و هزینه‌ای در این مسیر ندهد. روسیه به طور اصولی با تغییر در دکترین هسته‌ای ایران مخالفت خواهد کرد و در اظهارات رسمی این مسئله را محکوم می‌کند، اما در اقدامات عملی مسکو ترجیح می‌دهد که هزینه‌ای در رابطه با ایران ندهد و مقابله با تسلیحاتی شدن احتمالی برنامه هسته‌ای ایران را به غرب واگذار می‌کند، اما در نهایت همچنان علاقه مسکو این است که تا پیش از وقوع چنین رخدادی، از طریق مذاکره و گفتوگو جلوی چنین واقعه‌ای را بگیرند.
